Święta dziewica i męczennica (zm. ok. 383r.).
Marcantonio Franceschini, II poł. XVIIw.
Pryw. kolekcja
O św. Urszuli źródła historyczne mówią niewiele, natomiast jej postać obrosła licznymi legendami opiewającymi siłę jej wiary i męstwo. Była córką króla Brytów Dionota z Dumnonii. Św. Urszula pragnęła poświęcić Panu Bogu swoje dziewictwo, jednak jej ojciec pragnął, aby poślubiła pogańskiego gubernatora Conana Meriadoka z Armoryki, krainy leżącej pomiędzy Loarą a Sekwaną. Król wysłał ją morzem do przyszłego męża, wraz z licznym gronem towarzyszek (początkowo podawano liczbę 11.000, potem ustalono, że panien w ścisłym orszaku św. Urszuli było 11). Za zgodą ojca i Conana wyruszyła na pielgrzymkę do Rzymu, gdzie spotkała się z papieżem.
Św. Urszula z rodzicami przed ołtarzem
Mistrz Legendy o św. Urszuli II, 1492-96
Wallraf-Richartz Museum w Kolonii
Wyruszając w drogę powrotną, namówiła biskupa Rawenny, Sulipicjusza, aby się do niej przyłączył i pomógł schrystianizować pogański lud jej przyszłego męża. W drodze rozpętała się straszna burza, a wiatr był tak silny, że statek stracił sterowność i został zepchnięty aż do ujścia Renu. Tutaj wpadł w ręce Hunów, którzy oblegali Kolonię (Colonia Claudia Ara Agrippinensium). Barbarzyńcy wymordowali podróżujących, nie okazując litości nikomu. Ku swemu zdumieniu ujrzeli jak pomordowani wstępują do nieba w anielskim orszaku. Tak ich ta wizja przeraziła, że odstąpili od oblężenia miasta.
Męczeństwo św. Urszuli
Mistrz Legendy o św. Urszuli (I), XIIw.
Groeninge Museum w Brugii, Flandria
Męczeństwo św. Urszuli
Wawrzyniec Pasinelli, ok. 1680-85
Pinacoteca Nazionale w Bolonii, Emilia-Romania
Św. Urszulę wraz z całym orszakiem pochowano z wielką czcią na wzgórzu nazwanym później Urszulinym Polem (Ager Ursulanus). W krótkim czasie nad grobem męczenniczek wzniesiono kościół, a prawie sto lat później rzymski senator Klemacjusz rozbudował świątynię. Murowana tablica w chórze kościoła Klemacjusza - odkryta w czasie prac archeologicznych w pierwszej dekadzie XXw. - stanowi najstarsze świadectwo potwierdzające kult św. Urszuli. Kult świętej propagowali gorliwie cystersi z Altenkampu, pierwszego cysterskiego opactwa na ziemiach niemieckich, już w 1260 roku święto męczenniczki rozciągnięto na cały zakon.
Okręt św. Urszuli
Nieznany franc. złotnik, ok. 1500r.
Palais du Tau (dawny pałac arcybiskupi) w Reims, Szampania
Kult św. Urszuli i jej Orszaku kwitł przez stulecia aż do XVI wieku, do czasów reformacji. Gdy jezuici uzyskali od papieża zgodę na ponowne poszukiwanie relikwii z Ager Ursulanum, wygaszony kult zaczął wzrastać na nowo. Powstawały liczne bractwa, z których najbardziej znanym był Okręt św. Urszuli (Navicula Sancta Ursula), założone przez zamożnych mieszczan ok. 1456 roku w Kolonii.
Kościół pw. św. Urszuli w Kolonii, Nadrenia Płn.
Po reformie Calendarium Romanum Generale w 1970 roku usunięto zeń wspomnienie św. Urszuli, redukując je lokalnie do wspomnienia dowolnego.
Relikwiarz św. Urszuli
Hans Memling, 1489r.
Hans Memling Museum w Brugii, Flandria
Relikwie św. Urszuli
Kościół pw. św. Seweryna w Paryżu
Relikwiarz (herma) św. Urszuli
Kościół pw. św. Urszuli w Kolonii
Przez wieki trwał spór co do liczby towarzyszących św. Urszuli dziewic - do II poł. IX wieku księgi liturgiczne określają ich liczbę na 11 i przytaczają nawet ich imiona (Kalendarz koloński czy Martyrologium Usuarda). Dwa dokumenty z X wieku mówią już o tysiącach kolońskich męczenniczek, nie podają jednak ich dokładnej liczby. Pierwszym dokumentem w którym ona się pojawia jest pismo abp Hermana I z Kolonii. Badacze próbują wytłumaczyć ten fakt tym, iż najprawdopodobniej zaszła pomyłka przy odczytywaniu inskrypcji z grobu św. Urszuli, gdy w mocno zatartym "XI.M.V" literę M wzięto za rzymską cyfrę 1000 - stąd wyszło "11.000 dziewic" zamiast "11 męczennic dziewic".
Ołtarz św. Urszuli
Kościół pw. NMP i św. Mikołaja w Lądzie
Do 1848r. należał do opactwa cystersów, potem na krótki czas opiekowali się nim kapucyni,
a w 1920 roku stał się własnością salezjanów
Relikwiarz (herma) św. Urszuli
Kościół pw. św. Urszuli w Lądzie
proj. Adam Zellt, 1852r.
Kult św. Urszuli w Polsce
Na ziemie polskie kult świętej dotarł dzięki cystersom z opactwa w Altenkampu. W 1263 roku opat Goswin sprowadził z Kolonii do klasztoru w Lądzie relikwie św. Urszuli i jej towarzyszek. Odpust ściągał olbrzymie rzesze pielgrzymów. Relikwie świętej znajdowały się również w poznańskiej katedrze i w krakowskim kościele pw. św. Piotra i św. Pawła. Natomiast, w nieistniejącym już dziś, kościele pw. św. Szczepana erygowano Bractwo św. Urszuli. Do XVI wieku wybudowano 21 kościołów poświęconym męczennicce, najstarsze znajdują się w Lichnowych (Pomorze), Gwizdanowie i Wojborzu (Dolny Śląsk).
Św. Urszula i jej Orszak
Jan (Giovanni) Lanfranco, 1622r.
Galleria Nazionale d'Arte Antica w Rzymie
Patronka:
Kolonii, młodzieży (zwłaszcza dziewcząt), nauczycieli, wychowawców, sukienników (rzemieślników zajmujących się wytwarzaniem sukna wełnianego), dobrej śmierci.
Ikonografia:
Przedstawiana jako młoda dziewczyna, najczęściej w otoczeniu współtowarzyszek męczeńskiej śmierci. Jej atrybutem jest: palma męczeństwa, korona, lilia, strzała od której miała zginąć, chorągiew z krzyżem.
Apoteoza św. Urszuli
Walenty (Valentin) Metzinger, 1736r.
Kościół pw. św. Pawła w Lublanie, Słowenia
Inspiracje muzyczne:
Michael Haydn "Missa Sanctae Ursulae", MH54
Hieronim (Girolamo) Forabosco, 1605-79
Varia:
W 1493 roku Krzysztof Kolumb nazwał odkryte przez siebie na Morzu Karaibskim wyspy Archipelagiem św. Urszuli i Jedenastu Tysięcy Dziewic (obecnie Wyspy Dziewicze).
Witraż z kaplicy ss. urszulanek w Onze-Lieve-Vrouw-Vaver, Antwerpia
Urszulanki
W 1535 roku franciszkańska tercjarka, św. Aniela Merici, założyła stowarzyszenie dziewic, oddając je pod opiekę św. Urszuli. Składały one jedynie śluby czystości, mieszkały w domach rodzinnych, codziennie słuchały Mszy św. i modliły się. Ich celem, jako zgromadzenia, było pielęgnowanie chorych, troska o ubogich i dzieci. Później jako główny cel postawiono kształcenie ubogich dziewcząt. W 1544 roku papież Paweł III zatwierdził zgromadzenie i jego regułę. W 1608 roku Franciszka Bermond sprowadziła urszulanki do Paryża, a cztery lata później papież Paweł V zezwolił francuskim siostrom na składanie ślubów wieczystych i ścisłą klauzurę.
Museum de l'Ouvre Notre Dame w Strasburgu, Alzacja
Do paryskiej kongregacji należały klasztory w Tuluzie, Bordeaux, Dijon, Tulle, Arles i Awinionie. W krótkim czasie zgromadzenie miało domy również i w Niemczech oraz hiszpańskich Niderlandach. W II poł. XVIII wieku zakon działał również w Portugalii, Irlandii, Grecji, Kanadzie i Brazylii. Różnice w konstytucjach zakonnych zniósł papież Leon XIII w 1899 roku zalecając połączenie wszystkich kongregacji i wyznaczając Rzym na główną siedzibę zakonu (Unio Romana Ordinis Sanctae Ursulae, w skrócie Ordo Sanctae Ursulae, OSU). Rozwijające się prężnie dzieło zostało niemal doszczętnie zniszczone przez rewolucję francuską, a następnie przez sekularyzację. Jednak mimo wielu prześladowań, udało się przywrócić je do dawnego stanu.
Pod koniec XVI wieku zakon miał 18 klasztorów z 800 zakonnicami, ponad trzy wieki później - 300 klasztorów z ok. 8000 sióstr, pod koniec XX wieku (1999) - zgromadzenie liczyło 3011 sióstr, a w 2005 - 2314 w 259 klasztorach (w tym ponad 400 Polek).
Mikołaj (Nicolo) di Pietro, ok. 1410r.
Metropolitan Museum of Art w Nowym Jorku
Na ziemiach polskich urszulanki pojawiły się dopiero w XIX wieku - najpierw w Poznaniu (1857), potem w Gnieźnie, następnie w Krakowie, Tarnowie i Kołomyi. W okresie kulturkampfu siostry przeniosły się z Wielkopolski do Galicji i tam, w 1885 roku, w Tarnowie doczekały się dekretu ze Stolicy Świętej, potwierdzającego przywileje i prawa zakonne. Urszulanki nie ograniczały się do samej edukacji, dbały gorliwie o podnoszenie stanu religijno-moralnego katolików, a zwłaszcza wśród swoich byłych wychowanek. W tym celu siostry zakładały Dzieci Maryi i Apostolstwo Córki Chrześcijańskiej.
Kapituła Generalna (Unia Rzymska) w Rzymie, 1900r.
Urszulanki w USA
Strojem zakonnym był czarny wełniany habit z czarnym pasem z różańcem oraz biały welon z białą przepaską na czoło (profeski nosiły welon czarny). Podczas Mszy św. i uroczystości siostry ubierały czarny, długi welon z cienkiej wełny (nowicjuszki i świeckie siostry - białe).
Figura św. Urszuli na kolumnadzie Berniniego
Augustyn (Agostino) Cornacchini, 1754
Prawa kolumnada - pomiędzy św. Agatą i św. Klarą
Przysłowia:
Urszula jaka, cała zima taka.
Po św. Urszuli trudno wyjść w samej koszuli.
Św. Urszula perły szronu rozsnuła, miesiąc wiedział nie powiedział, słońce wstało - pozbierało.
Po św. Urszuli chłop się kożuchem otuli.
Św. Urszula ze św. Walentym i św Józefem, 1542-43
Kościół pw. NMP w Mussolente, Vicenza
Lektura:
Jakub de Voragine OP "Złota legenda" - "Legenda o św. Urszuli"
